Sesorah Junggring Salaka II

Bageyan I

UNGKUL

A.

Ungkul punika gegayuhaning raos meri pambegan. Awit saking sumerep beda-bedaning kawontenan, tiyang lajeng gadhah kayakinan, yen bedaning beja cilakaning tiyang punika miturut bedaning kawontenan; upaminipun: Tiyang sugih langkung beja tinimbang tiyang mlarat; liripun langkung kathah bingahipun. Kayakinan makaten wau mahanani gegayuhan pados ngungkuli.

1. Raosing ungkul punika kemrungsung: anggenipun pados semat, drajat, lan kramat sarwa ngaya-aya, kemrungsung. Upami dipun ucapna makaten, "Ayo golek dhuwit sing akeh, supaya sugih kaya kae, aja nganti mlarat kaya kae; dadi banjur bisa ngece kae, aja nganti diece kae. Golek drajat jing luhur, supaya ngungkuli kae, aja nganti kungkulan kae. Golek kramat jing akeh, jing gedhe-gedhe, supaya kuwasa kaya kae, aja nganti sekeng kaya kae, dadi banjur bisa ngekul kae, aja nganti diekul kae." Raos kemrungsung makaten punika menggah kaucapna, "Nek ora ngono angur matia", jalaran yakin, yen boten angsal gegayuhanipun badhe cilaka, wirang sajege. Kemrungsung punika, yen kapagol lajeng semplah. Keyakinan makaten punika murugaken ruwet dhateng pikiran sarta peteng dhateng paningal. Ningali sadaya lelampahan kuwolak-kuwalik, boten leres. Contonipun: Upaminipun tiyang kapengin gadhah pit: kayakinanipun yen saged kalampahan badhe beja, jalaran lajeng ngungkuli si Anu, boten kaungkulan si Anu, saben kapethuk tiyang numpak pit tamtu trataban, saya yen ingkang numpak tangganipun ingkang dipun sengiti ingkang badhe dipun ece, inggih lajeng ngungkeb-ungkeb, anggresah tur moyok-moyoki. Paningal kados makaten punika kuwolak-kuwalik. Dene sumerep tiyang numpak pit, teka lajeng ngungkeb-ungkeb; punapa tiyang numpak pit murugaken ngungkeb-ungkeb, rak terang yen boten? Nanging, saben ungkul tamtu makaten.

2. Ungkul, punika dhateng sadaya tindak sarwa ngaya-aya. Yen wonten salah satunggaling tindak ingkang badhe dipun lampahi, mangka kuwatos yen kaungkulan, lan ngaya sanget pados ngungkuli, asring boten saged tilem. Upaminipun tiyang gadhah damel mantu, kirang tigang wulan sampun dipun rancang makaten, "Jing disuruhi kae, suguhane ngene, tontonane ngene, tarube ngene," sapiturutipun. Ngene-ngene sadaya wau pokokipun makaten, karo kae aja nganti kalah, menanga karo kae.
Pangaya-aya sadaya punika murugaken gugon-tuhon. Gugon-tuhon, punika nyambetaken sebab kaliyan kadadosan ingkang boten sambet, lajeng nglampahi lan nyirik ingkang aneh-aneh, kadosta: Tirakat supados sugih; mawi susuk supados dipun kedani; ngandhut jimat supados atos boten tedhas dipun suduk; muja semedi supados sampurna; ngrogoh sukma supados wicaksana lan nyirik nedha supados kuwasa. Nyirik cumbana supados wiyana; Nyirik ngambah siti supados suci, sarta lampah nyajeni wilujengan lan panuwun-panuwun sapanunggilanipun.

B.

Gegayuhan pados ngungkuli, punika tumanduk dhateng samukawis; kadosta: Wonten ing panggesangan, laki-rabi, anak-anak lan sapanunggilanipun.
Panggesangan, punika wujud pangupajiwa lan sesrawungan, Wonten ing pangupajiwa, anggenipun pados semat, drajat, kramat, pados ngungkuli. Wonten ing sesrawungan, pados ngungkuli anggenipun dipun kasihi, inggih punika raos butarepan.

1. Kamajenganing ungkul wonten ing panggesangan, ngantos dumugi sugih dhewe, mulya dhewe, kuwasa dhewe, sampun ngantos wonten ingkang ngungkuli. Yen wonten ing sesrawungan, dumugi dikasihi dhewe, sampun ngantos wonten ingkang ngungkuli; setiyaripun malah asring dipun sengit-sengitaken dhateng donya, jalaran wonten ing jaman ungkul, sengit donya punika dipun anggep wali utawi tiyang linangkung. Setiyaring butarepan punika dados pados utami; inggih punika remen tulung, cegah nyerikaken manah, ungel-ungelanipun tepa salira, kadadosanipun lajeng ngugung tiyang.

2. Ungkul wonten ing panggesangan punika wohipun mlarat, asor, sekeng lan nistha. Saben wonten tiyang sugih lan utama lajeng kemropok; lajeng ngangkah supados tiyang liya mlarat lan nistha; mangka tiyang sanes inggih pados mlarat lan nisthaning tiyang sanes, dados ing jaman ungkul punika tiyang pinten-pinten ewu sami pados mlarat lan nisthaning liyan. Mila lajeng mlarat sadaya, nistha sadaya utawi mlarat lan nistha sesarengan.

C.

Kawontenan raosing manahipun tiyang kathah makaten wau, mahanani cecongkrahan umum, jalaran gegayuhaning tiyang lajeng sami rebatan donya utawi rebatan sengit donya sarta rebatan utami. Ing mangka sugihipun awakipun piyambak punika, tegesipun mlarating liyan; utaminipun piyambak, nisthaning liyan.

1. Mila pados sugih lan utami, punika yen boten angsal-angsal lajeng kaken manahipun, lajeng njujug pados mlarat lan nisthaning liyan. Awit sugih lan utaminipun piyambak, punika mlarat lan nisthaning liyan. Ungkul, punika undhak-undhakanipun makaten: "Yen kawon pados sami, yen sami pados menang, yen menang lestantuna."

2. Ungkul, punika nular; awit yen badhe ngungkuli satunggiling tiyang, mangka rumaos kuwalahan, tamtu ajak-ajak tiyang sanes dipun ajak ngungkuli sesarengan. Ingkang kaungkulan, yen rumaos kuwalahan inggih ugi lajeng ajak-ajak tiyang sanes. Mila ing jaman ungkul, gegayuhaning tiyang sami ungkul-ungkulan sesarengan, lajeng cilaka sesarengan.

Bageyan II

CILAKA SESARENGAN

A.

Cilaka sesarengan, punika mlarat lan congkrah sesarengan; liripun mlarat sarwa kirang, awit kabutuhan ingkang pokok dipun kawonaken kaliyan kabutuhan ungkul. Liring congkrah sesarengan, saben tiyang dipun anggep mengsahipun jorjoran.

1. Wonten ing gesang jorjoran, ingkang dhawah menang lajeng ngece, gadhah raos makaten: "Galo, si Anu kae rak cilaka, jeneh ora kaya aku." Ingkang dhawah kawon lajeng kemropok utawi ngingkit-ingkit; malah mungel makaten, "Jing momong mangsa trimaa." Raos ngingkit-ingkit wau asring awet, dipun ngengehaken dumugi benjing bakda pejah. Ungelipun makaten, "Ora bisa saiki iya besuk, nek wis aneng ngakerat, nek aku katrima, si Anu mesthi tak ece sabujade; mula saiki diepeng bae anggone golek katrima." Yen pitados dhateng panitisan, inggih lajeng nyrempeng anggenipun sinau nitis, sampun ngantos klintu, sageda ngece dhateng mengsahipun sapunika; mila lajeng banter sesirik sarta sregep manekung. Wonten ing jaman ungkul, kabingahaning tiyang, kasusahaning tangganipun; kasusahaning tiyang, kabingahaning tangganipun.

2. Jaman makaten wau, satunggal lan satunggalipun boten pitados, tansah sami butarep-binutarepan, saben tiyang madosi karingkihaning liyan, yen kacepeng lajeng kangge garan anencang, supados gumantunga dhateng awakipun, yen katilar lajeng cotho. Mila tiyang lajeng sami pancing-pinancing amrih kareming liyan. Pancing-pinancing wau, ingkang katingal wonten ing bebojoan; ingkang jaler sumbar makaten, "Wong wadon, janji wis tak tukokake suweng, tur blangkonku ajeg mlipit, esuk sore dak angsokake, mangsa bisaa uwal saka aku; wong lanang ngendi jing bisa kaya aku." Dene ingkang estri sumbar makaten: "Wong lanang, janji tak sambelake, tur pupuranku ora kendhat, mangsa bisaa megat aku, gene kok ana, ayo ngendi ana wong wadon jing kaya aku." Kados makaten kaliyan anak, sadherek, mitra tuwin tangga inggih pancing-pancingan; mila lajeng jorjoran pados dipun betahi.

B.

Wonten ing jaman ungkul, guyubing tiyang, amung yen pinuju pados ngungkuli sesarengan. Tiyang sagriya, yen badhe ngungkuli griya sanes, katingal guyub lan tentrem. Dene yen kaplesed lajeng tutuh-tutuhan, yen kabul lajeng rebatan bageyan, sanajan bageyanipun namung alem. Kados makaten ugi tindaking golongan, praja, lan bangsa.

1. Wonten ing jaman ungkul, sadaya tindak kabrongot alem. Yen pados ngungkuli sesarengan, suhipun janji-janjian utawi sumpah-sumpahan, ing ngriku lajeng wonten tatanan awon-sae. Ingkang nyulayani janji: awon. Ingkang netepi: sae. Yen anggenipun netepi janji sarana rekaos, sangsaya angsal pangalembana, dipun wastani tiyang mantep lan temen, saya yen sarananipun toh nyawa, malah lajeng dipun candhi kangge pengetan, dipun wastani tiyang teguh ing budi. Mila ing jaman ungkul, tiyang sami nglempakaken babadipun tiyang ingkang sami linangkung sajagat, perlu kangge mbrongoti tiyang supados tiru, pamrihipun supados misuwur. Dene ingkang andhap asor, inggih namung ngalap berkah.

2. Sanajan sampun mawi sumpah-sumpahan, yen pados ngungkuli sesarengan taksih tansah sumelang, bok bilih dipun balenjani, mila tansah sami gentos ngulataken tujuning liyan utawi sepiyun-sepiyunan. Ing jaman ungkul, tiyang ingkang prigel ngulataken tujuning liyan, angsal pangalembana; dipun wastani tiyang wicaksana; malah wonten ungel-ungelanipun ingkang kaanggep mathis makaten: "Sapa weruh ing panuju, sasat sugih pagere wesi," kasebat ing kasusastran jaman ungkul.

C.

Ing jaman ungkul, panganggeping tiyang dhateng sanes, yen sanes rencang pados sesarengan ngungkuli, inggih mengsah, boten kenging tiyang boten tumut-tumut; janji aruh-aruhan kaliyan satrunipun, lajeng dipun mengsah, lan rencang dipun bombong-bombong utawi dipun brongot, alem, supados sengkut anggenipun ngrencangi pados ngungkuli, yen mengsah lajeng dipun githing, supados tobat utawi ering.

1. Githing-githingan lan ugung-ugungan, dados tata caraning ungkul. Panggithing wau tumanduk dhateng samukawis; ngantos dumugi babagan laki-rabi; malah wonten satunggaling golongan ingkang boten kenging besanan kaliyan golongan sanes. Ingkang netepi tata cara makaten ing jaman ungkul angsal pangalembana, dipun wastani satriya utama; jalaran kendel anggithing liyan, mila asring lajeng dipun ugung bineda samukawisipun.

2. Ing jaman ungkul, raosing gesang namung tansah kemrungsung, semplah, kemrungsung, semplah. Nalika pados ngungkuli utawi ajrih kungkulan, lajeng kemrungsung; nalika kapagol, Iajeng semplah. Ing ngriku tiyang boten mikir gesangipun, tansah katungkul anggenipun ungkul-ungkulan; ngantos katungkak wanen, ompong, kisut, kempot lajeng pejah.
Raos semplah, punika asring wujud nggresah, inggih punika nggresah anggenipun boten limrah tiyang. Wujudipun, yen kaleres dinten riyadi, limrahipun sami nyandhang enggal, lan ngungelaken mrecon; yen kaleres boten saged lajeng nggresah, kados makaten sasaminipun. Jebul boten limrah tiyang, punika ateges boten nate ngungkuli; mangka ing jaman ungkul, utamining tiyang punika yen ngungkuli.

Sirnaning ungkul, punika yen mangertos yen raosing gesang tiyang sajagat sami kemawon. Sirnaning ungkul mahanani tentrem, utawi beja; tegesipun punapa-punapa sakepenake, saperlune, sabutuhe, sacukupe, samesthine, sabenere. Lajeng saged sumerep dhateng gegayuhaning samukawis ingkang leres, kadosta: gegayuhaning tiyang nedha, leresipun rak namung pados eca tuwuk; dene yen ketempelan ungkul, gegayuhanipun boten leres. Conto malih gegayuhaning sandhang; ingkang leres rak namung pados patut. Ingkang mangka yen namung pados patut kemawon gampil sanget; jer saben sandhangan dipun angge tamtu patut. Upaminipun lare dipun sandhangi mawi slendhang, inggih patut, dipun anggeni blangkon, inggih lajeng gambela-gambelo patut. Yen lare sampun diwasa: jaka utawi prawan, mangangge sarwa mlipit, inggih patut lan sae, upami pating klomprot, inggih patut lan sae; la, tiyang saweg nedheng diwasa, sapangangge-sapanganggenipun tamtu katingal sae. Dene yen tiyang sepuh, manganggea mlipit utawi klomprat-klomprot, inggih patut tur awon, la, tiyang sampun sepuh, sapangangge-panganggenipun tamtu katingal awon.
Raos tentrem, punika nular, awit tiyang tentrem temtu sumeja damel tentrem dhateng liyan. Ing mangka ungkul inggih ugi nular. Tiyang ingkang katularan tentrem raosipun sakeca. Ingkang katularan ungkul lajeng kemrungsung boten sakeca. Raos sakeca, gadhah wateg, numanaken. Raos boten sakeca, gadhah wateg njimbitaken. Pangesuking raos tentrem temtu menang kaliyan ungkul. Mila raos tentrem tamtu saya ngreda panularipun. Pangredaning tentrem mahanani tentrem utawi beja sesarengan.

Bageyan III

BEJA SESARENGAN

A.

Beja sesarengan wonten ing panggesangan, wujudipun sugih sesarengan lan guyub. Sugih punika raos tirah. Ing mangka pangupajiwa, yen tanpa ungkul tamtu cekap. Saening pangupajiwa punika, saking pangudi indhaking pamedal lan sudaning kabutuhan. Yen namung ngudi indhaking pamedal thok, yen kaleksanan angsal-angsalanipun inggih namung yab-yaban. Yen namung ngudi sudaning kabutuhan, yen kaleksanan angsal-angsalanipun inggih namung saya ngendherek saya ngendherek ngantos dumugi dhayak-dhayakan. Sirnaning ungkul wonten ing sesrawungan, inggih punika sirnaning raos butarepan, mahanani raos guyub. Butarepan, punika pados dipun kasihi. Guyub pados ngasihi. Butarepan cilaka, awit gumantung ing liyan. Guyub beja, awit boten gumantung ing liyan, jalaran sumerep, yen sih punika tukipun awakipun piyambak. Dados raos guyub punika paningal ingkang sumerep ing liyan, liripun sumerep kabutuhaning liyan ingkang sayektos. Inggih punika sirnaning ungkul. Utawi tentrem.

1. Pangredaning raos tentrem, mahanani tentrem sesarengan. Sadaya lelawananing tiyang tentrem. Boten pancing-pancingan lan githing-githingan. Tiyang sade kaliyan tiyang tumbas, anak kaliyan tiyang sepuhipun, guru kaliyan murid lan lelawanan sanes-sanesipun tentrem, dipun wastani jaman Windu Kencana. Wonten ing jaman ungkul sadaya lelawanan sarwa butarepan. Tiyang sade, butarepan dhateng tiyang tumbas, ajrih bok bilih sumerep kilakanipun; tiyang tumbas, ajrih bok bilih kalorop. Pancen ing jaman ungkul tiyang sade lan tiyang tumbas, namung lorop-loropan. Guru tansah butarepan kaliyan murid, ajrih bok bilih muridipun ngungkuli kasagedanipun, lajeng boten gumantung dhateng guru. Mila tansah dipun ewed-ewed, utawi dipun antep. Murid butarepan dhateng guru, ajrih bok bilih kalorop wulanganipun dipun palencongaken utawi angsal guru ingkang boten mangertos dhateng kawruh ingkang dipun seja. Mila ing jaman ungkul, murid tansah prihatin pados guru ingkang sampurna. Malah kasebut wonten kasusastran jaman ungkul makaten: "Lamun sira anggeguru kaki, amiliha sujanma kang nyata, ingkang becik martabate, sarta kang wruh ing kukum, kang ngibadah lan kang wirangi, sukur antuk wong tapa, ingkang wus amungkul, tan mikir pawehing liyan, iku pantes sira guronana kaki, sartane kawruhana." Kados makaten lelawanan sanes-sanesipun inggih ugi tansah butarepan. Wonten ing jaman Windu Kencana kosok wangsul, sadaya lelawanan tentrem. Tiyang sade namung lugu pados cekaping kabutuhanipun ingkang tumbas, tiyang tumbas nyekapi butuhipun ingkang sade. Guru namung pados wasising murid amrih madeg pribadi kawruhipun. Murid tumemen sinau. Ing jaman Windu Kencana, tiyang sami sumerep dhateng gegayuhan ingkang leres.

2. Wonten ing jaman Windu Kencana, sasampuning tuwuk wetengipun lan wetah sandhanganipun, tiyang sami seneng-seneng sesarengan. Barang ingkang dipun senengi inggih punika wujudipun: kagunan, kawruh, lan kasagedan. Princening kagunan lajeng dados kasusastran, gendhing, joged lan sanes-sanesipun ingkang mranani raos endah. Princening kawruh lajeng dados kawruh pikiran, barang adon-adon lan sanes-sanesipun ingkang mranani raos wasis. Princening kasagedan dados dedamelan warni-warni ingkang mranani raos gumun.

B.

Ing jaman Windu Kencana tindaking tiyang, sarwa beja sesarengan; tiyang sami saged angrewes dhateng kabutuhaning tiyang sadaya sawetah; mila makaten, jalaran kabutuhanipun piyambak-piyambak cekap; cekapipun amrih sirnaning ungkul. Ingkang makaten wau dipun wawas mawi paningal ungkul katingal nglengkara, utawi impen, sae-saenipun dipun wastani gegayuhan ingkang boten saged kalampahan. Ungkul anggenipun mawas makaten punika leres. Dene yektosipun jaman Windu Kencana punika wohing raos beja sesarengan. Kados dene jaman Windu Ungkul, wohing ungungkul-ungkulan sesarengan. Dados sarwa beja sesarengan punika wohing sarwa cekap lan seneng-seneng sesarengan.

1. Ing jaman Windu Kencana tiyang sami sumerep, yen prihatin (raosing ungkul) lan beja nular. Yen wonten tiyang prihatin lajeng konangan tangga-tangganipun, tumunten dipun jampeni, yen angel kapeksa dipun barak utawi awakipun piyambak ingkang mbarak. Mila tiyang sami sumerep, yen gadhah tanggelan dhateng tindaking liyan. Nularing raos sarwa beja boten kawon santer kaliyan ungkul, jalaran tangga-tangganipun tamtu sumerep yen sarwa sakeca, lajeng butuh tiru utawi pitaken sarta lelawanipun tamtu sakeca; yen sirna ungkulipun. Dene yen boten sirna inggih lestantun boten sakeca, jer raosing ungkul boten sakeca.

2. Ing jaman Windu Kencana tiyang boten mardika ngungkuli liyan; kados dene anggenipun boten mardika ngethok tanganipun piyambak. Ngethok tanganipun piyambak, tamtu kapagol ajrih sakit. Ngungkuli liyan kapagol rewes mardika; awit raos tentrem ngluwari rewes saking bebandan piyeng-piyeng; wasana tansah saged ngrewes raosing liyan utawi sawetah.

C.

Jaman Windu Kencana punika jaman nalika tiyang sami beja sesarengan; inggih punika idham-idhamaning tiyang sadaya sawetah. Nalika Windu Kencana dereng lair, ingkang dados suhing sawetah, sarana tiyang sami dipun iming-imingi sakeca utawi suwarga, utawi dipun ajrih-ajrihi paukuman utawi naraka. Wonten malih wohing pandamel yen gesang malih badhe katampi. Jaman Windu Kencana punika papanipun inggih jagat Windu Kencana, utawi jagat beja sesarengan.

1. Wujuding jagat beja, punika griya, kaperluan umum lan sesrawungan umum beja. Griya beja punika: nedha beja, nyandhang beja, mapan beja. Tiyang sami sumerep dhateng gegayuhaning tedha, sandhang, lan papan. Dados tetiga wau tamtu cekap. Kaperluan umum beja punika: bayen (anak-anak), biraen (tetes, tetak), panganten (laki-rabi), kepaten (pejah), beja. Tiyang sami sumerep dhateng gegayuhaning bayen, biraen, panganten, lan kepaten. Kaperluan sekawan rakawis wau tamtu cekap.

Wonten malih kabutuhan umum gangsal prakawis, inggih punika: Pakaryan, griya sakit, griya jempo, griya lola, lan sekolahan. Tiyang sami sumerep dhateng gegayuhan gangsal prakawis wau, mila tamtu cekap. Sesrawungan umum beja punika: dhukun beja, jeksa beja, guru beja, lan ratu beja. Dhukun beja pedamelanipun, anjagi sampun ngantos jagat beja katrajang penyakit ungkul ingkang ngrisak beja sesarengan. Jeksa beja, pandamelanipun anjagi sampun ngantos jagat beja katerak penyakit congkrah. Guru beja, pandamelanipun anjagi sampun ngantos jagat beja katerak kawruh jare-jarene, patut-patute, lan duga-duga, ingkang wohipun dados cecongkrahan kawruh. Ratu beja, pandamelanipun anjagi sampun ngantos ing jagat beja wonten lelawanan cilaka, inggih punika pancing-pancingan, githing-githingan, lorop-loropan lan sapanunggilanipun.

2. Ing jaman Windu Kencana tiyang damelipun namung seneng-seneng, nyambut damel, seneng-seneng, nyambut damel; katungkak ompong, wanen, kisut, kempot, lajeng pejah. Ing ngriku tiyang sami awet ayu lan bagus, boten kados tiyang wedalan Windu Ungkul: umur tigang dasa kemawon sampun pethot, kabekta saking kemrungsunging manah. Ing jaman Windu Kencana kekiyataning tiyang tumrap pandamelan wetah; boten kalong kangge ungkul-ungkulan; mila boten langka yen mahanani sugih raja brana sesarengan.

Yen sampun terang ing nginggil wau sadaya, sadherek-sadherek beja, tamtu lajeng ngesukaken raos beja sarana anggelar jagat beja.

Description: Sesorah Junggring Salaka II, Rating: 4.5, Reviewer: Jrink Hetfield, ItemReviewed: Sesorah Junggring Salaka II