Sepat Domba Kali Oya

Apa toh surasane tembung-tembung ing tembang sing kerep keprungu kanggo cakepan gerongan/sindhenan ing karawitan Jawa sing unine:

“Parabe Sang Marabangun,
sepat domba kali Oya,
aja dolan lan wong priya,
gung remeh nora prasaja,”
(lan sateruse)

Tembang sing kanggo cakepan mau klebu golongane tembang gedhe, kang nduweni wewaton sing beda karo tembang tengahan lan tembang macapat, antara liya: sapada (sakuplet) tembang gedhe sing diarani sapadeswara (sapada-iswara = sapada gedhe) isi patang larik. Saben salarik diarani sapada pala. Dadi satembang gedhe ana patang pada pala.

Cacahe wanda (suku kata) saben sapada-pala sajroning satembang mesthi padha, nanging ora mesthi padha tumrap tembang gedhe siji lan sijine. Cacahe wanda saben sapada-pala mau diarani: laku/lampah. Tembang gedhe laku 15, ateges saben sapada pala ana 15 wanda. Laku/lampah isih diperang maneh dadi pedhotan. Separone satembang gedhe (rong pada pala) diarani sapada dirga. Dadi, satembang gedhe (sapadeswara) ana rong pada dirga utawa patang pada pala. Tembang gedhe ora kaiket guru lagu (dhong-dhing, sukon-wulon).

Tembang gedhe diperang dadi patang golongan miturut cacahe wanda saben sapada pala (lampah). Salisir (lampah 1-10), Siliran/Siriran (lampah 11-20), Raketan (lampah 21-30), Dhendha (lampah 31 utawa luwih). Kanthi mangkono tembang kang kanggo cakepan gerongan/sindhenan kaya kang katur ing dhuwur mau, kang saben larik isi wolung wanda, klebu golongan Salisir. Tembang Salisir wujud wangsalan kang cacahe ana pitung padeswara isi pitutur kanggo priya lan wanita kasebut, tinemu ing buku Sendhon Langen Swara yasane KGPAA Mangkunagara IV.

Ing ngisor iki tembang-tembang kasebut kanthi katrangan sawatara:

Parabe Sang Smarabangun (Priyambada)
Sepat domba kali Oya (gerameh)
Aja dolan lan wong priya
Gung remeh nora prasaja.

Batangane wangsalan iku lumrahe njupuk sawanda utawa rong wanda saka tegese cangkriman. Upamane Priyambada dijupuk rong wanda: priya. Mula tebusane muni “Aja dolan lan wong priya”. Mangkono uga tembung gerameh, dijupuk wandane “meh”. Saka wanda “meh” iku dadi “remeh”. Mula tebusane wangsalan dadi: gung remeh utawa geng remeh. Ing buku-buku karawitan lan praktek gerongan/sindhenan isih sok katulis/keprungu wutuh “gerameh” ora gung remeh/geng remeh. Padeswara ka-1 kasebut isi pitutur kanggo wanita supaya aja kerep dolan karo priya sing dudu bojone. Yen dadi pakulinan, nuwuhake panyakrabawa (gosip) satemah dadi gung remeh utawa geng remeh (gedhe remehe, remeh banget) ing madyaning bebrayan agung. Suda ajining dhiri.

Garwa Sang Sindura Prabu (Waitatambang)
Wicara mawa karana (tarka)
Aja dolan lan wanita
Tan nyata asring katarka.

Ganti pitutur kanggo para priya. Aja kerep dolan karo wanita sing dudu sisihane sing sah. Uga nuwuhake panyakrabawa. Ora-ora diarani. Ora nyata diterka.

Sembung langu munggwing gunung, (godhong segunggu)
Kunir wisma kembang rekta (puspa nyidra)
Aja nggugu ujarira
Wong lanang sok asring cidra.

Uga pitutur kanggo wanita. Munggwing, munggweng = manggon, mapan (ana sing nulis “sabeng” = saba ing). Wisma = omah. Rekta = abang.

Gentha geng kang munggweng panggung (jam)
Jawata pindha Harjuna, (Kamajaya)
Jaman mengko kawruhana
Wong wadon keh ngamandaka.

Pitutur kanggo priya supaya ngati-ati sesrawungan karo wong wadon. Ngamandaka = lelamisan, ngapusi.

Kramane sawaleng kayun (padu)
Ayam kucung sabeng wana (merak)
Padune cuwa ing karsa
Wuwuse tan merak ing driya.

Sing ora bisa ngendhaleni emosi, yen gela atine, gunemane ora kepenak dirungokake. Sawaleng = sawala (suwala) ing. Kayun = karep. Wuwus = gunem, rembug. Merak, marek, marak = nyedhak. Ing tembang kasebut ‘merak’ ateges kepenak. Tan merak = ora kepenak (yen dirungokake).

Burat pada (bobok) perkutut gung (derkuku)
Sujanma misaya mina (njala)
mbok iku den langgatana
Dhokohe kaya wong njala.

Langgatana = ladenana, turutana. Tembung “kaya” ana kang nulis “asor” (Gendhing Jawi – S. Probohardjono). Burat = lulur, blonyoh, bobok. Pada = sikil. Mina = iwak. Misaya mina = golek iwak (njala).

Gatrane kang kembang randhu (karuk)
Wogan alit tumbal wisma (akarbahar)
Kemaruk nekani karsa
Tan kena mengeng sedhela.

Wogan = arane uler lemah. Arane dina padangon kang kaping nem. Kawi: woga-an = panganan. Woga = boga = pangan.

Sanajan ing dhuwur wis diaturake manawa tembang gedhe ora kaiket guru lagu, ing Salisir kasebut isih (kena bae) nggunakake guru lagu: u-a-a-a.
Tunggale maneh kaya riptane GPH Prabuwinata-Surakarta kang cuplikane kaya kang katur ing ngisor iki (mung dicuplik limang padeswara).

PRAtandhane ambeg sadu
nedya nggayuh kautaman
mardining tyas kang rinasa
rasa rasaning dumadya.

BUdi bebadaning kayun
yayah satu lan rimbagan
ginulang gelenging cipta
ancebe ingkang sinedya.

WInawas aywa kaliru
rubedane pri prayangan
angrencana sedyanira
murih wurunge lelakyan.

NArima awas lan emut
manteb mantheng mring Hyang Suksma
manungsa iku sanyata
tinitah luhur priyangga.

TAliti tetep tur teguh
guna lawan kasantikan
kajatmikan jroning nala
lambarana tapa brata.

Keterangan:
Angrencana (nggodha, ngganggu, ngreridhu), lelakyan (lelakon, sedya, gegayuhan), santika (wasis olah gegaman ing prang), kasantikan (kekuatan, kawasisan (olah gegaman), kajatmikan (kasusilan).

(JB 46/LX, 16-22 Juli 2006)

Description: Sepat Domba Kali Oya, Rating: 4.5, Reviewer: Jrink Hetfield, ItemReviewed: Sepat Domba Kali Oya